पाणिनि सूत्र में काम्बोज जनजाति का विवरण


पाणिनि सूत्र में काम्बोज जनजाति का विवरण

पाणिनि (५०० ई पू, 5 वीं शताब्दी ईसा पूर्व) संस्कृत भाषा के सबसे बड़े व्याकरणज्ञ हुए हैं। इनका जन्म तत्कालीन उत्तर पश्चिम भारत के गांधार (पाकिस्तान के उत्तर-पश्चिम सीमांत प्रांत के आधुनिक लाहौर शालतुरा में पैदा हुए) में हुआ था। यह स्थान प्राचीन काम्बोज में सिंधु नदी के दाहिने किनारे पर अटॉक (Attock) के पास ओहिंद (Ohind) से चार मील की दूरी पर स्थित है।

इनके व्याकरण का नाम अष्टाध्यायी है जिसमें आठ अध्याय और लगभग चार सहस्र सूत्र हैं। संस्कृत भाषा को व्याकरण सम्मत रूप देने में पाणिनि का योगदान अतुलनीय माना जाता है। अष्टाध्यायी मात्र व्याकरण ग्रंथ नहीं है। इसमें प्रकारांतर से तत्कालीन भारतीय समाज का पूरा चित्र मिलता है। उस समय के भूगोल, सामाजिक, आर्थिक, शिक्षा और राजनीतिक जीवन, दार्शनिक चिंतन, ख़ान-पान, रहन-सहन आदि के प्रसंग स्थान-स्थान पर अंकित हैं।

माना जाता है कि पाणिनी 5 वीं शताब्दी ईसा पूर्व में प्रसिद्ध थे, (लेकिन अनुमान 7 वीं से तीसरी शताब्दी तक है) और 3,959 सूत्र या संस्कृत आकृति विज्ञान (भाषा विज्ञान) के नियम तैयार करने के लिए प्रसिद्ध थे। आकृति विज्ञान को अध्यायी कहा जाता है। अपने सूत्रों में 4.1.168-177 में, पाणिनी ने अन्य क्षत्रिय जनपदों के साथ कम्बोज को संदर्भित किया और इसे पंद्रह प्रमुख क्षत्रिय राजशाही में से एक माना था।

पाणिनी सूत्र 4.1.168 से 4.1.177

4.1.168 - जनपदशब्दो यः क्षत्रियवाची, तस्मादपत्ये अञ् प्रत्ययो भवति। पाज्चालः ऐक्ष्वाकः। वैदेहः। जनपदशब्दातिति किम्? द्रुह्रोरपत्यं द्रौह्रवः। पुरवः। क्षत्रियातिति किम्? ब्राह्मणस्य पञ्चालस्य अपत्यं पाञ्चालिः। वैदेहिः। क्षत्रियसमानशब्दाज् जनपदशब्दात् तस्य राजन्यप्त्यवत्। पञ्चालानां राजा पाञ्चालः। वैदेहः। मागधः।

4.1.169 - साल्वेयगान्धारिशब्दाभ्याम् अपत्ये अञ् प्रत्ययो भवति। जनपदशब्दावेतौ क्षत्रियाभिधायिनौ ताभ्याम् अञपवादे वृद्धादिति ञ्यङि प्राते पुनरञ् विधीयते। साल्वेयः। गान्धारः। तस्य राजनि इत्येव, साल्वेयो राजा। गान्धारो राजा।

4.1.170 - जनपदशब्दात् क्षत्रियाभिधायिनो द्व्यचः, मगध कलिङ्ग सूरमस इति एतेभ्यश्च अपत्ये अण् प्रत्ययो भवति। अञो ऽपवादः। आङ्गः। वाङ्गः। अपुण्ड्रः सौह्मः। मगधः। कालिङ्गः। सौरमसः। तस्य राजनि इत्येव, आङ्गो राजा।

4.1.171 - जनपदशब्द्दत् क्षत्रियातित्येव। वृद्धात् प्रातिपदिकातिकारान्तात् च, कोसलाजादशब्दाभ्यां च अप्त्य ञ्यङ् प्रत्ययो भवति। अञो ऽपवादः। वृद्धात् तावत् आम्बष्ठ्यः। सौवीर्यः। इकारान्तात् आवन्त्यः। कौन्त्यः। कौसलाजादयोरवृद्धार्थं वचनम्। कौसल्यः। आजाद्यः। तपरकरनम् किम्? कुमारी नाम जनपदसमानशब्दः क्षत्रियः, तस्य अपत्यं कौमारः। पाण्डोर् जनपदाब्दात् क्षत्रियाड् ड्यण् वक्तव्यः। पाण्ड्यः। अन्यस्मात् पाण्डव एव। तस्य राजनि इत्येव, आम्बष्ठ्यो राजा। आवन्त्यः। कौन्त्यः। कुअसल्यः। आजाद्यः।

4.1.172 - जनपदशब्दात् क्षत्रियातित्येव। कुरुशब्दात् नादिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यो ण्यः प्रत्ययो भवति। अणञोरपवादः। कौरव्यः। नकारादिभ्यः नैषध्यः। नैपथ्यः। तस्य राजनि इत्येव, कौरव्यो राजा।

4.1.173 - जन्पदशब्दात् क्षत्रियादञ् ( ४.१.१६८ ) इत्येवम् आदयः प्रत्ययाः सर्वनाम्ना प्रत्यवमृश्यन्ते, न तु पूर्वे, गोत्रयुवसंज्ञाकान्डेन व्यवहितत्वात्। ते ऽञादयः तद्राजसंज्ञा भवन्ति। तथा चोदाहृतम्। तद्राजप्रदेशाः तद्राजस्य बहुषु तेन एव अस्त्रियाम् ( २.४.६२ ) इत्येवम् आदयः।

4.1.174 - जन्पदशब्दात् क्षत्रियादञ् ( ४.१.१६८ ) इत्येवम् आदयः प्रत्ययाः सर्वनाम्ना प्रत्यवमृश्यन्ते, न तु पूर्वे, गोत्रयुवसंज्ञाकान्डेन व्यवहितत्वात्। ते ऽञादयः तद्राजसंज्ञा भवन्ति। तथा चोदाहृतम्। तद्राजप्रदेशाः तद्राजस्य बहुषु तेन एव अस्त्रियाम् ( २.४.६२ ) इत्येवम् आदयः।

4.1.175 - जनपदशब्दात् क्षत्रियातित्यनेन विहितस्य अञो लुगुच्यते। कम्बोजात् प्रत्ययस्य लुक् भवति। कम्बोजः। कम्बोजादिभ्यो लुग्वचनं चोलाद्यर्थम्। चोलः। केरलः। शकः। यवनः। तस्य राजनि इत्येव, कम्बोजो राजा।

4.1.176 - अवन्तिकुन्तिकुरुशब्देभ्य उत्पन्नस्य तद्राजस्य स्तिर्याम् अभिधेयायां लुग् भवति। अवन्तिकुन्तिभ्यां ञ्यङः, कुरोर्ण्यस्य। अवन्ती। क्न्ती। कुरूः। स्त्रियाम् इति किम्? आवन्त्यः। कौन्त्यः। कौरव्यः।

4.1.177 - स्त्रियाम् इत्येव। अकारप्रत्ययस्य तद्राजस्य स्त्रियाम् अभिधेयायाम् लुग् भवति। तकारो विस्पष्टार्थः। शूरसेनी। मद्री। दरत्। अवन्त्यादिभ्यो लुग्वचनात् तदन्तविधिरत्र नास्ति, तेनेह न भवति, आम्बष्ठ्या। सौवीर्या।

The affix अण् comes in the sense of descendant after dissyllabic words and the words 1. मगध 2. कलिङ्ग and 3. सूरमस when they are the names of countries as well as क्षत्रिय-s. The affix ण्य comes after the word कुरु and a word beginning with न when these words denote a country being the name of a क्षत्रिय tribe also. The affix ञ्यङ् comes in the sense of descendant after a word having वृद्धि in the first syllable and after a word ending in short इ and after the words 1. कोसल and 2. अजाद when they are the names of countries and क्षत्रिय-s. The affix अञ् comes in the sense of descendant after the words 1. साल्वेय and 2. गान्धारि । The affix अञ् comes in the sense of descendant after a word which while denoting a country, expresses also a tribe of क्षत्रिय-s. The affixes अण् and अञ् come respectively after the words सिन्धु etc. and तक्षशिला etc. in the sense of 'this is his native land'.

यहाँ पर जनपद और वहाँ बसे शक्तिशाली क्षत्रिय कुलों की पहचान को दोहराया गया है। इन जनपदों में निवास करने वाले शासक क्षत्रिय थे, जैसा कि हमें कात्यायन (द्वितीय ईसा पूर्व) द्वारा सूचित किया जाता है: दो गुना गठन द्वारा शासित; कुछ राजवंश (एकरजत) थे और अन्य गणतंत्र (संघ) थे।

क्षत्रियद एकरजतसंघ-प्रतिपाद्यर्थम् | - (कात्यायन की वर्तिका V.1.168.1)

कात्यायन (300 ईसा पूर्व) एक संस्कृत व्याकरण, गणितज्ञ और वैदिक पुजारी थे जो प्राचीन भारत में रहते थे। वररुचि कात्यायन पाणिनीय सूत्रों के प्रसिद्ध वार्तिककार हैं। वररुचि कात्यायन के वार्तिक पाणिनीय व्याकरण के लिए अति महत्वशाली सिद्ध हुए हैं। इन वार्तिकों के बिना पाणिनीय व्याकरण अधूरा सा रहा जाता। वार्तिकों के आधार पर ही पीछे से पतंजलि ने महाभाष्य की रचना की।

पाणिनी की क्षत्रिय राजवंश/राजशाही

राजतंत्रीय राजशाही के रूप में, पाणिनी निम्नलिखित क्षत्रिय वंशों को संदर्भित करता है:

  1. साल्वेयः
  2. गांधार | गांधारी
  3. मगध
  4. कलिंग
  5. सूरमस
  6. कोशल
  7. अजाद
  8. कौरव | कुरु
  9. सेल्वा
  10. प्रत्याग्रथ
  11. कलकूट/कालकूट
  12. अश्मक
  13. कम्बोज
  14. अवंति
  15. कुंती
https://www.jatland.com/home/India_as_Known_to_Panini

जनपद और क्षत्रिय वासियों के लिए पाणिनि के नियम

इन देशों पर शासन करने वाले राजा क्षत्रिय थे, और पाणिनि का सूत्र 4.1.174 (ते तद्रज) हमें सिखाता है कि एक ही शब्द ने क्षत्रियों के वंशज यानी जनपद के एक नागरिक और साथ ही साथ उनके राजा या शासक दोनों को निरूपित किया। (India as Known to Panini, 1953, p 427, Dr V. S. Aggarwala, प्राचीन कम्बोज जन और जनपद, 1981, पृष्ठ 29-31, डॉ. जिया लाल काम्बोज)

क्षत्रिय सामन शब्दत जनपदत तस्य राजन्यपद्यते| - (कात्यायन की वर्तिका V.1.168.3)

क्षत्रिय जनजातियाँ और उनके जनपद

  1. पांचाल = पंचाल जनपद या देश का नाम।
  2. कम्बोज = कम्बोज जनपद या देश का नाम
  1. पांचाल = पांचाल क्षत्रिय वंश का नाम।
  2. कम्बोज = कम्बोज क्षत्रिय वंश का नाम।

उपरोक्त नामकरण कंबोज सहित सभी क्षत्रिय जनजातियों के लिए अच्छा माना जाता है, जिसका नाम पाणिनी ने सूत्र (4.1.177 के माध्यम से 4.1.177) में रखा है।

क्षत्रिय वंश और उनके शासक

लेकिन पाणिनि ने सभी क्षत्रिय जनपदों के लिए उपयुक्त श्लोक (अ, ण्य, अण्, अञ्, आदि) को जनपद शब्द में जोड़ने की सिफारिश की सत्तारूढ़ क्षत्रियों के वंशजों के साथ-साथ उनके राजाओं निरूपित करने के लिए व्युत्पन्न

हम आपसे सुनने को उत्सुक हैं!

काम्बोज सोसाईटी वेब साईट काम्बोज समाज व जनजाति के इतिहास की अनमोल धरोहर की यादों को ताज़ा करने का एक प्रयत्न हैं। हम आपके विचारों और सुझावों का स्वागत करते हैं। हमारे साथ किसी भी तरह से जुड़े रहने के लिए यहाँ संपर्क कीजिये: info@kambojsociety.com

Deepak Kamboj

Deepak Kamboj

Deepak Kamboj started and conceptualized the powerful interactive platform - KambojSociety.com in September 2002, which today is the biggest and most popular online community portal for Kambojas in the world. He was inspired by the social and community work carried out by his father Shri Nanak Chand Kamboj. He has done research on the history, social aspects, political growth and economical situation of the Kamboj community. Deepak Kamboj is an author of various articles about the history of Kamboj community and people.